Pogórza, przedgórza i doliny karpackie były strefą gdzie następowało mieszanie się kultur i wyznań. W większości wsi żyli obok siebie Polacy i ludy ruskie. W miasteczkach skupiali się też Żydzi. W tym dziale zaprezentowane zostaną cerkwie z terenu Pogórza Przemyskiego, Doliny Sanu – czyli tzw. Nadsania, Pogórza Dynowskiego oraz Gór Słonnych. Na obszarze tym żyła ludność uważająca siebie za ukraińską. Tutaj też najbardziej zaiskrzyło między naszymi narodami. Ukraińska partyzantka toczyła najzacieklejsze walki z odradzającym się po wojnie państwem polskim właśnie na Pogórzu Przemyskim. Z pośród Polaków najbardziej prawdopodobnie ucierpieli mieszkańcy Birczy, która do 1946r. 3 razy była zdobywana przez UPA. Wiele indywidualnych tragedii pamiętają praktycznie wszystkie wsie tego regionu. Kres tej patowej sytuacji położyła „Akcja Wisła”. Jednak dla rejonu pogórzy była ona swoistą katastrofą. Tu nawet po odwilży w 1956 nie było komu wracać. I nie było do czego. Wsie spalono lub rozebrano, cerkwie rozebrano albo same się rozpadły. Polacy też wcale chętnie nie zajmowali tej niegościnnej dla nich ziemi. Do dziś trochę tu pusto. Zwłaszcza pomiędzy Sanokiem a Przemyślem. Cerkwie, które przetrwały przejął Kościół katolicki. Jedynie w okolicach większych miast jak Sanok czy Przemyśl utrzymały się „oazy” wschodnich obrządków. Wiele cerkwi jest dziś w bardzo złym stanie, niejednokrotnie są to zupełne ruiny. Inne wysłużone po wybudowaniu w obecnych czasach nowych murowanych kościołów samotnie niszczeją. Brakuje opiekuna, brakuje pieniędzy…
1. Góry Słonne
Brzegi Dolne
Dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Michała Archanioła z 1844r. Obecnie parafia katolicka.
Hołuczków
Dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Paraksewy z 1858r. Po wysiedleniu Rusinów służy Polakom jako kościół rzymskokatolicki. Wewnątrz cerkwi zachował się klasycystyczny ikonostas.
Dawna cerkiew greckokatolicka z Nowosielc Kozickich z 1914 roku [więcej… ]
Cerkiew Narodzenia Matki Bożej w Krościenku zbudowana w 1794 lub 1799 roku. [więcej, pełna galeria…]
Kuźmina
Dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Dymitra z 1814r. Obecnie kościół katolicki. Cerkiew znajduje się na zakręcie drogi łączącej Przemyśl z Sanokiem. Ileż to razy przejeżdżało się obok bez zatrzymania jadąc w Bieszczady? A jednak warto było raz wysiąść w Kuźminie, choć później o autostop nie było łatwo…
Leszczowate
Dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Paraksewy z 1922r. Od wysiedleń użytkowana jako kościół rzymskokatolicki. Świątynia położona jest na niewielkim wzniesieniu, z drogi biegnącej drugą stroną doliny prezentuje się szczególnie malowniczo.
Cerkiew Narodzenia Najświętszej Panny Marii w Liskowatem z 1832r.
Łodyna
Dawna cerkiew greckokatolicka pw. Św. Michała Archanioła z 1862r. Cerkiew znalazła się na terytorium Polski po zmianie granicy państwowej z ZSRR w 1951r. Do lat 70. niszczała pełniąc rolę magazynu. Dziś opiekuje się nią wierni Kościoła katolickiego.
Rakowa
Dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Mikołaja z 1850r. Od wysiedleń użytkowana jako kościół rzymskokatolicki. Niedawno we wsi wybudowano nowy murowany kościół i dawna cerkiew najwyraźniej popada w zapomnienie. Teren wokół świątyni zarasta, a stan drewnianych elementów konstrukcji pozostawia wiele do życzenia…
Drewniana cerkiew pw. Soboru Matki Bożej została zbudowana w 1843r.
Paszowa
Dawna cerkiew greckokatolicka pw. Soboru Bogurodzicy z końca XVIII wieku. Od wysiedleń użytkowana jako kościół rzymskokatolicki. Na przyświątynnym terenie znajdują się potężne stare dęby i jawory.
Cerkiew Opieki Najświętszej Maryi Panny, zbudowana w 1936 roku. Obecnie pełni funkcję kościoła rzymskokatolickiego. [Pełna galeria tutaj…]
Siemiuszowa
Dawna cerkiew greckokatolicka pw. Przemienienia Pańskiego z 1841r. Od wysiedleń użytkowana jako kościół rzymskokatolicki.
Wańkowa
Dawna cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia Bogurodzicy z 1726r. została przeniesiona z Ropienki do Wańkowej już jako kościół rzymskokatolicki w latach 80. W Ropience od czasu wysiedleń stała rozkradziona i nieużytkowana. Dzisiejszy kościół w Wańkowej nie stoi w tradycyjnym miejscu. Cerkwisko po dawnej wańkowskiej cerkwi zostało wcześniej przez władze PRL zagospodarowane w inny sposób…
Cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia Bogarodzicy
Cerkiew z 1910 roku [Więcej oraz pełna galeria tutaj… ]
Inne cerkwie w na terenie Gór Słonnych znajdują się jeszcze w miejscowościach: Olszanica, Strwiążyk . W przyszłości umieszczę fotografie i opisy również tych świątyń…
2. Nadsanie
Drewniana cerkiew pw. Narodzenia Matki Bożej z 1830r. Po 1947r. nieużytkowana aż do późnych lat 60. gdy został w niej urządzony kościół rzymskokatolicki.
Czerteż – zespół cerkiewny
Cerkwi w Czerteżu nie widać z drogi. Trudno też do niej trafić. Widok przysłaniają zabudowania dawnej bazy rolniczej. Jednak warto zadać sobie nieco trudu. Po kilku zakrętach ziemnej drogi górująca nad łąkami i otoczona cmentarzem wyłoni się nam przeurocza cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego z 1742r. Wyglądem nawiązuje do tradycyjnego stylu cerkwi ruskich. W całości pokryta gontami z nawą zwieńczoną ogromną baniastą kopułą cerkiew to prawdziwe cudeńko. Teren przycerkiewny jest zadbany, otoczony drewnianym wysokim murkiem oraz starymi drzewami. Usytuowanie na pagórku nadaje świątyni cech obronnych. Po zawierusze dziejowej cerkiew w latach 90. wróciła w ręce grekokatolików z Sanoka i okolic. Niestety bez wyposażenia. Znajduje się ono w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.
Dobra Szlachecka – zespół cerkiewny
W Dobrej Szlacheckiej w zasadzie stoją dwie cerkwie, z których jedna pełni już dziś tylko funkcję bramy-dzwonnicy. Zespół cerkiewny pw. św. Mikołaja usytuowany jest na niewielkim pagórku w centrum wsi. Otoczony kamiennym murkiem. Dzwonnica-brama z XVII wieku była kiedyś samodzielną cerkwią o charakterze obronnym. Kaplica znajdowała się na drugiej kondygnacji, nad murowaną bramą. Powyżej do dziś wiszą dzwony. Cerkiew właściwa zespołu jest nowsza – pochodzi z 1879r. Zachowało się w niej oryginalne wyposażenie wnętrza. Oba obiekty użytkowane są dziś przez polskich katolików.
Cerkiew greckokatolicka w Babicach pw. Zaśnięcia Bogarodzicy została zbudowana w 1839 roku. Po akcji Wisła niużytkowana podadła w ruinę. Więcej…
Dawna cerkiew greckokatolicka p.w. Cudu św. Michała Archanioła w Chołowicach zbudowana w 1897 roku. (więcej, pełna galeria…)
Drewniana cerkiew greckokatolicka p.w. Szymona Słupnika zbudowana około połowy XVIII wieku. (więcej, pełna galeria…)
Cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego w Dubiecku z 1927 roku. Obecnie mieści się tu Kresowy Dom Sztuki. (więcej…)
Dawna greckokatolicka cerkiew św. Dymitra w Korytnikach to świątynia murowana, zbudowana w 1886 roku. Po II wojnie światowej cerkiew użytkowana przez kościół rzymskokatolicki jako cerkiew filialna parafii w Krasiczynie… [więcej…]
Cerkiew św. Michała Archanioła w Krasicach to świątynia drewniana, greckokatolicka, z 1899 roku. Dziś stoi opuszczona, zaniedbana. Wnętrze rozkradzione, częściowo zabezpieczone w muzeum w Łańcucie. [więcej…]
Cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia NMP w Krzywczy. Zbudowana w latach 1906-1911. Murowana. Od zakończenia II wojny światowej nieużytkowana. [więcej…]
Dawna greckokatolicka cerkiew św. Michała Archanioła w Mielnowie.
Zbudowana w latach 1898–1908. Od zakończenia II wojny światowej użytkowana jako kościół parafii rzymskokatolickiej w Krasiczynie. [więcej…]
Cerkiew pw. Opieki Matki Bożej w Reczpolu. Drewniana, zbudowana w 1879r. W latach 70. XX wieku przebudowana i do 2006 roku użytkowana przez kościół rzymskokatolicki. Obecnie cerkiew stoi nieużytkowana… [więcej…]
Dawna cerkiew greckokatolicka z 1900 roku. Murowana. Obecnie użytkowana przez kościół rzymskokatolicki. [więcej…]
Dawna murowana cerkiew św. Mikołaja w Wapowcach. Zbudowana w 1876. Po zakończeniu II wojny światowej przejęta przez kościół rzymskokatolicki. [więcej…]
Hłomcza
Cerkiew greckokatolicka pw. Proroka Eliasza z 1859r. Po akcji „Wisła” służyła jako kościół rzymskokatolicki, później też jako cerkiew prawosławna, by w latach 90. wrócić do grekokatolików. Hłomcza to jakby wyspa dawnej wiary i kultury nad Sanem – części greckokatolickich mieszkańców wsi udało się uniknąć wysiedleń w 1947. Zarówno cerkiew jak i teren przycerkiewny są zadbane i zachęcają do zatrzymania się choćby na chwilę. Latem gdy z nieba leje się żar spocząć można w cieniu ogromnych, podobno 900-letnich, dębów – strażników cerkwi.
Jurowce
Dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Jerzego zbudowana w 1873 w stylu ukraińskim-narodowym. Po wysiedleniach pełni funkcję kościoła rzymskokatolickiego. Nie zachowało się dawne wyposażenie. Przy cerkwi znajduje się też urocza murowana dzwonnica bramna z początku XX wieku.
Końskie
Dawna greckokatolicka cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego z 1832r. Po wysiedleniach pod opieką Kościoła katolickiego.
Kostarowce
Dawna cerkiew greckokatolicka pw. Szymona Słupnika z 1872r. Po wysiedleniach pod opieką Kościoła katolickiego. Zadbana, oszalowana pomalowanymi zieloną farbą deskami wraz z murowaną wybieloną wapnem dzwonnicą bramną cerkiew zachęca do odwiedzin.
Łodzina
Dawna cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia Bogurodzicy z 1743r. Niewielka drewniana budowla, w całości pokryta gontem stoi w otoczeniu potężnych starych dębów na końcu drogi prowadzącej przez wieś. Użytkowana jest przez wiernych Kościoła katolickiego.
Dawna cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego wybudowana w 1820 r.
Dawna wieś Olchowce to dziś dzielnica Sanoka. Zachowała się tu drewniana cerkiew pw. Wiebowstąpienia Pańskiego z 1844r. z kompletnym ikonostasem. Obecnie służy jako kościół rzymskokatolicki.
Tyrawa Solna
Dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Jana Chrzciciela z 1837r. Od czasu wysiedleń kościół filialny parafii rzymskokatolickiej,a od początku lat 90. współużytkowany również przez grekokatolików.
Trepcza
Murowana cerkiew prawosławna pw. św. Michała Archanioła z 1803r. Początkowo była to cerkiew greckokatolicka.
Ulucz
Dawna cerkiew greckokatolicka pw. Wniebowstąpienia Pańskiego z 1659r. jest jedną z najstarszych w Polsce. Urocza świątynia reprezentująca archaiczny styl ruskiego budownictwa cerkiewnego stoi na szczycie zalesionego wzgórza i z usytuowaniem tym związana jest dość ciekawa legenda (zachęcam do lektury przewodników). Obecnie cerkiew jest obiektem muzealnym Sanockiego MBL. Cenne wyposażenie wywieziono do Sanoka. Ulucka cerkiew jest największą atrakcją turystyczną Nadsania. W ciepłe wiosenne i letnie dni przybywają tu codziennie dziesiątki turystów.
Witryłów
Dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Michała Archanioła z 1912r. Po wysiedleniach niszczała by dopiero w latach 80. stać się czynną świątynią rzymskokatolicką. Dawna cerkiew jest uroczo ukryta wśród wysokich drzew, łatwo przeoczyć miejsce skrętu z głównej drogi przez wieś.
Greckokatolicka cerkiew pw. Michała Archanioła, murowana, z 1938 r
Drewniana świątynia w Dolinie (przysiółek Zagórza) została zbudowana w 1836r…
Murowana cerkiew greckokatolicka pw. św. Michała z 1836r. Obecnie jest to cerkiew prawosławna.
Inne zabytkowe cerkwie na terenie Nadsania znajdują się jeszcze w miejscowościach: Dąbrówka Ruska, Grabówka, Krzemienna, Krzywe, Lalin, Międzybrodzie, Obarzym, Sanoczek, Siedliska, Wara, Wołódź, Wujskie, Zahutyń. W przyszłości umieszczę fotografie i opisy również tych świątyń…
3. Pogórze Przemyskie
Huwniki
Na końcu wsi znajduje się murowana cerkiew greckokatolicka pw. Podwyższenia Krzyża Św. z 1825r. Po wysiedleniu ludności ukraińskiej zdewastowana. Wyremontowana dopiero pod koniec lat 90.XX wieku, re-konsekrowana w 200o roku.
Cerkiew z 1882 roku. Po wysiedleniach użytkowana przez kościół rzymskokatolicki do czasu wybudowania nowego kościoła… Obecnie nieużytkowana. [więcej…]
Koniusza
Koniusza to malownicza wioska położona na wzniesieniach Pogórza. Niewielka drewniana cerkiewka p.w. Narodzenia Matki Bożej pochodzi z 1901r. Po wysiedleniach oryginalne wyposażenie cerkwi wywieziono i zabezpieczono w muzeum w Łańcucie i tam znajduje się do dziś. Obecnie świątynia pełni funkcję kościoła łacińskiego.
Kotów
Wyprawa do Kotowa to jakby wyprawa na kraniec świata. Droga z każdym kilometrem coraz gorsza, dookoła tylko góry i lasy. Osada Kotów leży na końcu tej drogi. Dalej już tylko wilki i niedźwiedzie. Na początku wsi po prawej stronie drogi znajduje się dawna cerkiew greckokatolicka z 1923r. zbudowana w stylu ukraińskim-narodowym. W 2012 r. obiekt był już w opłakanym stanie, groził zawaleniem. Wnętrze było puste, a dach dziurawy. Na klepisku, oparty o ścianę stał samotnie stary krzyż… Po długich i zawiłych negocjacjach w 2013 roku gmina Bircza rozpoczęła odbudowę cerkwi, z przeznaczeniem na obiekt kultury.
Kopyśno
Na zboczu Kopuśtańki leży Kopyśno. Dziś jest to już tylko pozostałość dawnej wsi. Mieszkańców wysiedlono w latach 1946-47. Niektórzy wracali, lecz w końcu wieś i tak opustoszała. Nie ma tu utwardzonego dojazdu, najlepiej dojść pieszo. Piękne widoki, dwa zamieszkałe gospodarstwa, trochę ruin, kapliczka, krzyż na rozstaju… i stara murowana cerkiew. Cerkiew pochodzi z 1821r. Powstała jako świątynia greckokatolicka p.w. Opieki NMP. Obecnie pełni funkcję kościoła, lecz już długo nie była remontowana i jest w kiepskim stanie. We wnętrzu zachował się ikonostas z 1854r.
Kruhel Wielki
Kolejna cerkiew do której prowadzi dość zawiła droga i której początku nie jest łatwo znaleźć. A jednak warto, mimo że jest wciąż pod górkę. Drewniana cerkiew greckokatolicka p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego z XVII w. należy do najstarszych w Polsce. Jest niewielka i ma dość nietypową budowę. Do wnętrza prowadzi dwoje drzwi, od zachodu i od południa, a okna znajdują się tylko od południowej strony. Południowa strona świątyni z centralnie i symetrycznie rozmieszczonymi drzwiami i oknami nadaje jej baśniowego, niesamowitego charakteru. Po latach niszczenia i zapomnienia cerkiew została niedawno wyremontowana. Zachęcam do odwiedzin, bo to prawdziwe cudeńko.
Posada Rybotycka
Posadę Rybotycką wysiedlono w 1945r., zabudowę wsi spalili partyzanci UPA. We wsi zachowała się jednak niezwykle cenna pamiątka. Murowana cerkiew p.w. św. Onufrego jest świątynią obronną i najstarszą zachowaną w Polsce. Najstarsza jej część pochodzi z przełomu XIV i XV wieku. Wewnątrz zachowały się cenne polichromie w stylu bizantyjskim. Ciekawostką jet też murowana ściana ikonostasu… Po wojnie cerkiew była obiektem muzealnym (Muzeum Narodowe w Przemyślu), lecz w 2010r. świątynię przekazano przemyskim grekokatolikom. Po cerkwi można odbyć wirtualny spacer na: www.posada-rybotycka.pl
Olszany
Dawna cerkiew greckokatolicka p.w. św. Michała Archanioła z 1924r. Obecnie użytkowana przez wiernych Kościoła katolickiego.
Cerkiew z 1732 roku lub jeszcze starsza. Po wysiedleniu ludności w 1947 nieużytkowana. Obecnie obiekt zabytkowy na szlaku architektury drewnianej… [zobacz więcej…]
Rudawka
Dawna cerkiew greckokatolicka p.w. św. Sawy z XVIII w. Obecnie w funkcji kościoła rzymskokatolickiego.
To tylko część cerkwi Pogórza Przemyskiego. Następne fotografie i opisy pojawią się wkrótce…
4. Dolina Zalesia i Dolnego Wiaru
Nowe Sady
Na Nowe Sady leżące nad Wiarem składały się kiedyś dwie wsie: Hujsko i Falkenberg. Falkenberg był niemiecki (zachował się tu dawny protestancki kościół, ob. rzymskokatolicki), a Hujsko było ruskie. Cerkiew w Hujsku wybudowano na wzniesieniu, które jest wczesnośredniowiecznym grodziskiem. Cerkiew p.w. św. Jerzego Męczennika jest murowana i pochodzi z połowy XVII wieku. Cerkiew wraz z opuszczonymi domostwami przekazano Polsce w 1948r. w ramach zmiany przebiegu granic. Gospodarstwa zasiedlono, lecz cerkiew niszczała aż do późnych lat 80. W 1991r. została oficjalnie oddana przemyskim grekokatolikom.
Kłokowice
Drewniana cerkiew p.w. Opieki Matki Bożej w Kłokowicach pochodzi z lat 1856-60. W świątyni zachował się oryginalny ikonostas. Cerkiew wybudowano jako greckokatolicką, po 1956r. użytkowana do dziś jako świątynia prawosławna. Służy dość licznej w Kłokowicach ludności pochodzenia ukraińskiego.
Młodowice
Młodowice to podobnie jak Kłokowice wieś zamieszkana przez rodziny o ukraińskich korzeniach. Wróciły one na swoją ojcowiznę po 1956r. Drewniana cerkiew p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP pochodzi z 1923r. Zbudowana jako greckokatolicka, po 1956r. pełni funkcję prawosławnej.
Kormanice (Fredropol)
Wieś Kormanice to większa część Fredropola, który jest siedzibą gminy, lecz sam jako miasteczko powstał na gruntach Kormanic. Dziś jest to jedna wieś. Przed II wojną światową była zamieszkana w większości przez ludność ukraińską, którą przesiedlono na „Ziemie Odzyskane” w 1947r. Dawna cerkiew pełni funkcję kościoła. Jest to drewniana świątynia z roku ok.1923. Nosi wezwanie Soboru NMP. Świątynia na planie krzyża greckiego z dużą kopułą na środku nawy reprezentuje tzw. styl huculski (albo ukraiński narodowy) (zobacz też Gładyszów, Daliowa na Łemkowszczyźnie)
Darowice
W Darowicach odnajdziemy dawną cerkiew p.w. Narodzenia NMP z 1909r. Jest to świątynia murowana, obecnie użytkowana przez rzymskich katolików. Podobnie jak inne wsie w okolicy Darowice były „ukraińskie”. Rdzenną ludność wysiedlono w ramach w latach 1945-47.
Nehrybka
Dawna murowana cerkiew greckokatolicka nosi wezwanie św. Szczepana (=Stefana) Pierwszego Męczennika i pochodzi z 1885r. Została przebudowana po zniszczeniach w I wojnie światowej. Dziś pełni rolę kościoła łacińskiego.
Krówniki
Dawna cerkiew w Krównikach to murowana świątynia z 1886r., nosiła wezwanie Objawienia Pańskiego i była świątynią greckokatolicką. Ukraińska ludność opuściła wieś w 1945r. w proteście przeciwko represjom SB przenosząc się do USSR. Dziś cerkiew pełni funkcję kościoła.
Łuczyce
Drewniana cerkiew greckokatolicka w Łuczycach zlokalizowana jest na tyłach zabudowań wsi, na zboczu. Nosi wezwanie Ofiarowania NMP i pochodzi z 1856r. Ukraińską ludność wsi wysiedlono w latach 1946-47. Stopniowo powracali do Łuczyc, lecz cerkiew udało im się odzyskać dopiero w 1991r. Świątynia reprezentuje dość ciekawy styl, przywołujący skojarzenia do o wiele starszych świątyń bojkowskich…
Jaksmanice
W tej przygranicznej wsi odnajdziemy pokaźną murowaną świątynię z trzema wysokimi kopułami. To dawna cerkiew greckokatolicka p.w. Opieki Matki Bożej z 1901r. Po 1948r., kiedy to Jaksmanice w wyniku przesunięcia granicy znalazły się po polskiej stronie, pełni rolę kościoła.
Przemyśl, ul. Przekopana
Dawna murowana cerkiew greckokatolicka z 1901r. p.w. św. Jana Apostoła. Obecnie kościół rzymskokatolicki pod tym samym wezwaniem.
5. Pogórze Dynowskie
Murowana z 1790 r. cerkiew pw. Podwyższenia Krzyża Świętego