Grzęda Sokalska to obszar niewielkich wzniesień w południowo wschodniej części Lubelszczyzny oraz na Ukrainie należący do Wyżyny Wołyńskiej. Jest to obszar rolniczy ze względu na występujące tu obficie żyzne czarnoziemy. Tereny te zamieszkiwane były głównie przez Chrześcijan obrządków wschodnich. Większość cerkwi powstało jako unickie, lecz w okresie zaborów kościół greckokatolicki spotkały represje ze strony Moskwy. W 1875r. zlikwidowano unicką diecezję chełmską i cerkwie przejęli prawosławni. W latach 1919-1939 prawosławnych z Wołynia dotknęły z kolei represje ze strony odrodzonej po zaborach Polski. Przymusowa polonizacja, zamykanie cerkwi, a w 1938r. masowe rozbieranie prawosławnych świątyń rozpaliły konflikt polsko-ukraiński. Działania te przerwała II wojna światowa. Po jej zakończeniu ukraiński ruch nacjonalistyczny rozpoczął akcje odwetowe. Tym razem prześladowania spotkały Polaków. Ginęli ludzie, płonęły wsie. Konflikt ten zakończyła, tak jak na innych omawianych na tej stronie terenach, operacja „Wisła”, w wyniku której wysiedlono prawosławnych do ZSRR. Kolejne zamieszanie w tych stronach zgotowały władze przeprowadzając zmianę granicy państwowej w 1951r. Znaczna część Grzędy Sokalskiej weszła wtedy do Związku Radzieckiego. Wraz z nią oczywiście część polskiej kultury i historii. Znów przesiedlano ludzi, tym razem Polaków. Rzec można, historia zatoczyła koło. Dziś po obu stronach granicy odkrywamy niesamowite pamiątki dawnych czasów. Po stronie polskiej – liczne opuszczone cmentarze oraz niektóre ocalałe cerkwie (w większości przemianowane na świątynie obrządku rzymskiego), zaś po stronie ukraińskiej – ogromne barokowe kościoły (obecnie w ruinie). Od kilku lat polska Grzęda Sokalska zaczyna dostrzegać wartość pozostawionych nam przez ludność ukraińską zabytkowych świątyń; pojawiają się szlaki turystyczne, przewodniki, rozwija się agroturystyka w pobliżu zabytków, opiekujący się dawnymi cerkwiami księża katoliccy odprawiają nabożeństwa, organizują akcje porządkowe… Powoli przestajemy się wstydzić własnej historii. Tu dobrze to widać.
Opisywane w tekście miejscowości: Budynin, Chłopiatyn, Czartowiec, Dłużniów, Dołhobyczów, Grodysławice, Jarczów, Korczmin, Liski (Liski Waręskie), Machnówek, Myców, Nowosiółki, Posadów, Perespa, Sulimów, Szczepiatyn, Śniatycze, Tarnoszyn, Wiszniów, Wyżłów, Zubowice, Żulice.
Budynin
Dawna cerkiew greckokatolicka w Budyninie, p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP z 1887r. Ta drewniana budowla wiernie oddaje tradycję dawnego budownictwa cerkiewnego. Orientowana, o zrębowej konstrukcji i węgłach na rybi ogon. Jest trójdzielna, a każda z jej części przekryta osobnym kopułowym dachem zwieńczonym latarnią. Wewnątrz polichromia z 1892r. o charakterze barokowym. Po wysiedleniu ludności ukraińskiej w ramach akcji „Wisła” cerkiew pełni funkcję kościoła katolickiego.
Chłopiatyn
Dawna cerkiew greckokatolicka p.w. Zesłania Ducha Św. wybudowana w latach 1863-4. Podobnie jak cerkiew z Budynina zachowuje stylistykę dawnego budownictwa cerkiewnego. Wyposażenie również nawiązuję stylistyką do baroku (polichromię wykonano w 1864r.). Zachował się tu kompletny ikonostas z XVIII-wiecznymi ikonami. Od wysiedlenia ludności ukraińskiej w 1947r. cerkiew pełni funkcję kościoła. Obecnie jest to kościół filialny parafii rzymskokatolickiej w Żniatynie. Zabytek jest doceniony i zadbany, ma dobrego gospodarza. (2012r.)
2012r.
2013r.
2013r.
2013r.
tekst nad drzwiami
fot. 2006 r.
Chodywańce
W Chodywańcach, na terenie rozległego dawnego PGR-u, można jeszcze odnaleźć pozostałość po dawnej cerkwi. Znajduje się na terenie nieczynnej już szkoły podstawowej. Surowe mury, bez dachu, z zamurowanymi otworami drzwiowymi i okiennymi, obrośnięte krzewami. Pochodzi prawdopodobnie na początku XIX wieku. Wizytacja z 1811 r. określa ją jako wspaniała, obszerna i widną… Nosiła wezwanie św. Bazylego Wielkiego. W latach międzywojnia (1919-1938) służyła jeszcze katolikom jako kościół parafialny, jednak w 1938 w ramach akcji rewindykacji cerkwi prawosławnych, została cześciowo rozebrana. I tak trwa do dziś.
Chodywańce – ruina
Chodywańce – ruina
Chodywańce – ruina
Czartowiec
Murowana dawna cerkiew wzniesiona jako unicka w połowie XIX wieku. Po likwidacji diecezji unickiej przeszła na prawosławie. Została zrewidykowana na rzecz Kościoła rzymskokatolickiego w 1919 roku. W 1943 roku władze okupacyjne przekazały świątynię na powrót prawosławnym Ukraińcom. W następnym roku prawosławny proboszcz został zamordowany przez oddział partyzancki – polski lub radziecki podszywający się pod oddział polski – do końca nie wiadomo… Od zakończenia wojny dawną cerkwią opiekują się katolicy. „Niecerkiewną” wieżyczkę wzniesiono w latach 50.
Dłużniów
Dawna cerkiew prawosławna p.w. Podniesienia Krzyża Św. wybudowana w 1882r. Obecnie pełni funkcję kościoła filialnego parafii rzymskokatolickiej w Żniatynie. Wzniesiona na wzgórzu i otoczona wieńcem starych drzew okazale prezentuje swoją sylwetkę. Uważana jest za najwyższą drewnianą cerkiew Lubelszczyzny. Zachował się w niej kompletny ikonostas i wiele elementów oryginalnego wyposażenia. Dzięki opiece proboszcza z Żniatyna ks.J.Czausa została wyremontowana, a jej stan znacznie się poprawił. Przy cerkwi znajduje się murowana parawanowa dzwonnica oraz schody z kolumienkami – z początku XX wieku.
Ks. J.Czaus w trakcie prac porządkowych pod dawną cerkwią w Dłużniowie (2006r.)
Dołhobyczów
Prawosławna cerkiew p.w. św. Symeona Słupnika. Cerkiew wybudowano w 1910 roku w miejscu wcześniejszej drewnianej cerkwi spalonej w pożarze. Po wysiedleniu ludności ukraińskiej cerkiew przejęło państwo. Kościół prawosławny odzyskał cerkiew jeszcze w latach 80. jednak niszczała aż do 2007 roku, kiedy to rozpoczęto gruntowne prace remontowe. Cerkiew stoi na wzgórzu. Dziś odnowiona jest piękną ozdobą i atrakcją Dołhobyczowa. Jest to filialna cerkiew prawosławnej parafii hrubieszowskiej.
jeszcze jako ruina, 2006 rok
Grodysławice
Dawna murowana cerkiew prawosławna w Grodysławicach pochodzi z 1909 roku. Po wysiedleniu ukraińskiej ludności prawosławnej była wykorzystywana jako magazyn aż do lat 70. kiedy to przeszła w ręce Kościoła rzymskokatolickiego. Przeszła wtedy kapitalny remont i częściową przebudowę. Obecnie mieści się tu parafialny kościół pw. Matki Bożej Królowej Świata.
Jarczów
Drewniana cerkiew z początku XVII wieku (ok. 1720r.). Początkowo była to cerkiew unicka, a od ok.1870r. prawosławna. W 1921r. cerkiew zamieniono na kościół rzymskokatolicki. Dziś wybudowano obok nową większą świątynię murowaną, a dawną cerkiew wyremontowano i odrestaurowano. Jest zadbaną i cenioną atrakcją turystyczną Jarczowa.
Jarczów. Drewniana cerkiew z początku XVII wieku (ok. 1720r.). Początkowo była to cerkiew unicka, a od ok.1870r. prawosławna. W 1921r. cerkiew zamieniono na kościół rzymskokatolicki. Dziś wybudowano obok nową większą świątynię murowaną, a dawna cerkiew jest zadbaną i cenioną atrakcją turystyczną Jarczowa.
Jarczów. Drewniana cerkiew z początku XVII wieku (ok. 1720r.). Początkowo była to cerkiew unicka, a od ok.1870r. prawosławna. W 1921r. cerkiew zamieniono na kościół rzymskokatolicki. Dziś wybudowano obok nową większą świątynię murowaną, a dawna cerkiew jest zadbaną i cenioną atrakcją turystyczną Jarczowa.
Korczmin
Cerkiew greckokatolicka p.w. Objawienia Pańskiego pochodzi z 1658 roku, a według najnowszych badań może nawet sprzed 100 lat wcześniej. Jest to najstarsza drewniana świątynia Lubelszczyzny! Po wysiedleniu ludności ukraińskiej cerkiew na krótko przejęli katolicy. W latach 50 jednak świątynię zamknięto. Po przeszło 40 latach niszczenia została całkowicie wyremontowana w latach 90., a od 2002r. jest własnością parafii greckokatolickiej w Lublinie. Była re-konsekrowana w 2004r. Z korczmińskiej cerkwi pochodzi cudowny obraz Matki Boskiej Korczmińskiej. Dziś w cerkwi można podziwiać jego kopię, oryginał znajduje się w cerkwi parafialnej w Lublinie. Z cerkwią wiążą się obecnie liczne spotkania transgraniczne i imprezy religijno-kulturalne, będące znaczącym krokiem ku pojednaniu narodów.
Kościaszyn
Na progu największej zawieruchy XX wieku, w 1939 roku, wieś liczyła sobie 560 Ukraińców, 15 Polaków, 45 łacinników i 10 Żydów. Dziś to upały i wyludniony dawny PGR. Warto jednak zatrzymać się i zjechać na chwilę z drogi asfaltowej. W kępie starych drzew stoi niewielki drewniany kościółek – dziś kaplica rzymskokatolicka – dawniej cerkiew greckokatolicka. Powstała ona w 1889 roku. Ale to nie wszystko. Jeśli udamy się gruntową drogą od kościółka dalej za zabudowania dawnego PGR-u, miniemy stary żeliwny krzyż, a kawałeczek za nim natkniemy się na ruinę murowanej dzwonnicy. Jest to pozostałość cerkwi z 1926 roku zniszczonej już po zakończeniu II wojny światowej. [więcej…]
Kościółek wśród drzew -dawna cerkiew gr-kat.
Kościółek wśród drzew -dawna cerkiew gr-kat.
… i pozostałości podawnej cerkwi
Liski (Liski Waręskie)
Greckokatolicka cerkiew z 1872r. obecnie pełni rolę kościoła obrządku łacińskiego. Wzniesiona na wzgórzu i otoczona drzewami, łączy w sobie tradycje dawnego budownictwa cerkiewnego z trendami XIX-wiecznymi. Trójdzielna, przekryte kopułowym dachem o nietypowym osadzeniu bezpośrednio na konstrukcji zrębowej świątyni. We wnętrzu zachowany ikonostas i ołtarze boczna oraz wyjątkowa polichromia z 1875r. Warto odwiedzić Liski.
Liski jesienią
Liski latem
Liski zimą
widok na wieś Liski z dawnej drogi z Nowosiółek
Machnówek
W środku wsi naprzeciwko remizy OSP znajduje się spory plac otoczony wysokimi starymi drzewami. Na skraju placu stoi murowana parawanowa dzwonnica – oprócz drzew jedyna pamiątka tutejszej cerkwi. Dzwonnicę wybudowano w 1938 roku i nie miała szczęścia długo służyć cerkwi. Po wysiedleniu ludności ukraińskiej cerkiew stała już nieużytkowana, a na początku lat 60. strawił ją pożar. Drewniana cerkiew pw. św. Michała pochodziła z 1883 roku.
Myców
Dawna cerkiew greckokatolicka p.w. Św. Michała z 1859r. Po wysiedleniach pełniła rolę warsztatu i magazynu okolicznego PGR przez co uległa poważnym zniszczeniom. Po 1963 została opuszczona i niszczała. Przy-cerkiewny cemntarz zdewastowano, a teren zamieniono w gruzowisko. Rozebrano też murowaną obszerną dzwonnicę. Podobno miała aż 5 dzwonów! Dopiero w pierwszej dekadzie XXI wieku teren wokół cerkwi został usprzątnięty, cerkiew wyremontowana i przywrócona do kultu. Wszystko za sprawą ówczesnego proboszcza Żniatyna – ks. J.Czausa. Dziś jest to kościół filialny parafii rzymskokatolickiej w Żniatynie. Wnętrze zdobi polichromia z 1862r. oraz częściowo zachowany ikonostas.
Dawna cerkiew w Mycowie po uprzątnięciu terenu (2012r.)
Jeśli już dotrzemy do Mycowa, warto poświęcić jeszcze czas na wycieczkę do Wyżłowa, ale też warto udać się dalej drogą polną na północ od Mycowskiej cerkwi. Gdy miniemy ostatnie gospodarstwo po prawej stronie ukryty wśród drzew porastających stromy pagórek ukaże nam się dawny cmentarz. Na cmentarzu ogromne wrażenie robi secesyjna kaplica grobowa Hulimków. Spoczywają w niej prochy m.in. generała WP Jana Hulimka. Kaplica jest jednak w złym stanie, a wnętrze jest zniszczone i zrabowane…
Nowosiółki
Kościół p.w. Przemienienia Pańskiego w Nowosiółkach znalazł się tu nieprzypadkowo. Otóż świątynia została wybudowana jako cerkiew unicka ok 1800r. Nosiła wezwanie Wniebowzięcia NMP. Architektura świątyni zarówno z zewnątrz jak i w środku zrywała całkowicie z tradycją obrządków wschodnich. Nie posiadała ikonostasu, pojawił się chór organowy i ołtarze boczne. Taka latynizacja cerkwi unickiej jest wynikiem ustaleń Synodu w Zamościu z 1720r. Takich cerkwi-nie-cerkwi spotkamy trochę na Lubelszczyźnie. W Nowosiółkach stoi przykład idealny. Po burzliwej historii samego kościoła jak i całej Grzędy Sokalskiej dziś w świątyni modlą się rzymscy katolicy. Parafia ma dziś dobrego gospodarza. Świadczy o tym zadbane otoczenie, wyremontowany kościół i dość aktywne życie parafii. Warto tu zajrzeć choć na chwilę jeśli już coś zawiedzie w te strony.
Posadów
Dawna murowana cerkiew unicka p.w. Narodzenia NMP ufundowana w latach 1824-1826 przez Stefana Horocha, właściciela majątku posadowskiego. Stanęła w miejscu poprzednich drewnianych posadowskich cerkwi. XX wiek nie był łaskawy również dla świątyni. W 1928 roku w budynku cerkwi urządzono szkołę. W 1944 była jedynym ocalałym budynkiem Posadowa po spaleniu wsi przez UPA. Dopiero w latach 90. XX wieku świątynne mury na powrót oddano Bogu. Urządzono w niej kościół rzymskokatolicki. Dziś świątynia i teren wokół są zadbane i godnie służą ludziom i Najwyższemu. Pamięć fundatora świątyni podtrzymuje nowa tablica umieszczona na murowanym ogrodzeniu.
Perespa
Dawna cerkiew unicka p.w. Michała Archanioła. Jej budowę ukończono w 1827 r. Stanęła na miejscu wcześniejszych drewnianych świątyń unickich. Po likwidacji Unii cerkiew zamknięto (1863r.), a następnie przemianowano na prawosławną (1875r.). Po I wojnie światowej cerkiew przekazano ludności polskiej i od tego czasu (1919r.) pełni funkcję kościoła katolickiego. Świątynia została zniszczona w czasie II wojny światowej. Rekoncyliowana w 1944r. Dawna cerkiew w Perespie to świątynia klasycystyczna, murowana. Na uwagę zasługuje również dzwonnica, równa wiekiem kościołowi.
Rzeczyca (powiat tomaszowski, gmina Ulhówek)
Murowana kaplica cmentarna z XIX wieku, obecnie we władaniu Kościoła rzymskokatolickiego.
Sulimów
Dawna cerkiew unicka p.w. Św Jana Ewangelisty została wzniesiona w 1867 roku. W 1875 w skutek skasowania diecezji unickiej przez władz carskie cerkiew przemianowano na prawosławną. Po wysiedleniach w 1947 roku cerkiew przejął Kościół rzymskokatolicki. W 1954 roku budynek oszalowano deskami, zasłaniając widok konstrukcji z bala sosnowego. Jednak dopiero nieudolny remont lat 80. doprowadził ten zabytek do stanu jak na fotografiach. Pierwotnie cerkiew miała podobno wyjątkowo zgrabną bryłę, posiadała podcienie oraz liczne detale architektoniczne. Obecnie jest to kościół filialny parafii rzymskokatolickiej w Hulczu.
Szczepiatyn
Dawna murowana cerkiew greckokatolicka p.w. Św.Trójcy z 1913r. została zbudowana na miejscu starszej drewnianej świątyni. Po wysiedleniach w 1947 cerkiew zamknięto i dopiero w latach 80. została przejęta przez kościół rzymskokatolicki. Wewnątrz zachował się częściowo ikonostas oraz elementy wyposażenia starej drewnianej cerkwi z przełomu XVIII i XIX wieku. Obok cerkwi stoi drewniana dzwonnica, pamiętająca prawdopodobnie jeszcze wcześniejszą cerkiew.
Śniatycze
Dawna drewniana cerkiew unicka p.w. św. Jana Chryzostoma została zbudowana w 1838r. Od 1875r. była świątynią prawosławną, a po zdobyciu niepodległości przez Polskę w wyniku rewindykacji Cerkwi prawosławnej stała się kościołem rzymskokatolickim. Obecnie jest to Kościół Filialny p.w. Przemienienia Pańskiego parafii rzymskokatolickiej w miejscowości Dubie.
Tarnoszyn
Cerkiew greckokatolicka, p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny z 1759r. Do Tarnoszyna została sprowadzona z Uhrynowa w 1904r. Po wysiedleniach w 1947 roku pełniła funkcję kościoła rzymskokatolickiego, ale tylko do czasu wybudowania nowego kościoła. Potem niszczała i w 1994r. została przeniesiona do Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie. Dziś pełni tu funkcję greckokatolickiej cerkwi parafialnej. Wewnątrz znajduje się cudowna ikona Matki Boskiej Korczmińskiej przeniesiona tu z Korczmina, a także XVII-wieczny ikonostas z nieistniejącej już dziś cerkwi w Teniatyskach.
Cerkiew z Tarnoszyna, Skansen – Lublin
Cerkiew z Tarnoszyna, Skansen – Lublin
Wiszniów
Dawna drewniana cerkiew unicka pw. Ścięcia św. Jana Chrzciciela z 1850r., obecnie kościół rzymskokatolicki pw. św. Stanisława Biskupa. Parafia unicka istniała w Wiszniowie już w II połowie XVII w. należały do niej filie Radostów i Wereszyn. Po 1875 r. wskutek likwidacji unickiej diecezji chełmskiej została przekształcona w parafię prawosławną, która funkcjonowała do odzyskania przez Polskę Niepodległości. W dwudziestoleciu międzywojennym świątynię przekazano kościołowi rzymskokatolickiemu, i od 1922 istnieje tu parafia św. Stanisława Biskupa. We wspomnianym 1922 r. przeprowadzono remont, w wyniku którego zatarte zostały cechy stylistyczne cerkwi.
Wyżłów
Dawna murowana cerkiew greckokatolicka, p.w. Św. Mikołaja z 1917r. w Wyżłowie stoi dziś w zapomnianej i opuszczonej wsi tuż przy zaoranym pasie granicznym. Po wysiedleniach przez jakiś czas pełniła funkcję kościoła rzymskokatolickiego, jednak w skutek wyludniania się wsi kościół zamknięto. Wyposażenie wnętrza było sukcesywnie rozkradane i w efekcie zostało zdemontowane i wywiezione. Teren oraz świątynię uporządkował na początku XXI wieku proboszcz Żniatyna – ks.J.Czaus.
2006 rok
2006 r.
2006 r.Pełna galeria zdjęć z wyżłowskiej cerkwi znajduje się tutaj.
Zubowice
Dawna cerkiew unicka z ok.1777 roku. Została wybudowana na miejscu poprzedniej drewnianej cerkwi. Podobnie jak inne unickie cerkwie w tej okolicy została przejęta przez prawosławnych po likwidacji diecezji chełmskiej w 1875r, a następnie przez kościół rzymskokatolicki po odzyskaniu niepodległości przez Polskę. Obok świątyni znajduje się równie wiekowa dzwonnica. Świątynia jest od 1939 roku rzymskokatolicką parafią p.w. św. Michała Archanioła.
Cerkiew w Żernikach istniała już w 1562r. Po tamtej cerkwi w Żernikach istniały jeszcze 2 inne świątynie. Ostatnia z 1793r. została zamknięta przez władze polskie w 1919r., a następnie w 1938 spalona w ramach tzw. „akcji na cerkwie” (rewindykacja cerkwi prawosławnej). Do lat 80. XX wieku plac cerkiewny w Żernikach stał pusty, dopiero w 1981r. wierni wyznania rzymskokatolickiego przenieśli do Żernik cerkiew z Turkowic, z 1793 r. Podczas tej operacji zniekształcono jednak bryłę świątyni. Mamy więc dziś w Żernikach dawną cerkiew z Turkowic… [czytaj więcej….]
Żerniki, 2014
Żerniki, 2014
Żulice
Murowany kościół w Żulicach ufundował w latach 1827-28 Wincenty Makomaski. Z początku świątynia pełniła funkcję cerkwi greckokatolickiej, a zarazem rodzinnego mauzoleum Makomaskich. Budynek swą architekturą miał nawiązywać do klasycystycznego dworu.
Koleje losu żulickiej cerkwi były podobne wielu innym świątyniom wschodniego pogranicza. Po likwidacji kościoła greckokatolickiego w 1870 przez carat moskiewski cerkiew stała się świątynią prawosławną. Jako taka doczekała się wolnej Polski, by w 1919 zostać przejętą przez kościół rzymskokatolicki. Wsi nie ominęły wydarzenia II wojny światowej i wojny polsko-ukraińsiej. Pokój nastał dopiero po wysiedleniach, w 1947. Żulicka świątynia jednak przetrwała i stoi dumnie po dziś dzień służąc godnie ludziom i Bogu.
(na podstawie: J.Gajur, Na Grzędzie Sokalskiej, Krosno 2010)
Żniatyn
W Żniatynie stoi świątynia, która podobno do 1928 roku służyła wiernym obu obrządków: greckiego i łacińskiego, pozostając pod zarządem proboszcza łacińskiego. Świątynia została wzniesiona na wzgórzu w 1790 roku, otoczona jest starymi drzewami. Jest murowana, stylistycznie odbiega od typowej architektury cerkiewnej, prezentuje typowy dla tamtego regionu styl barokowy. Taka perełka wśród pól Sokalszczyzny… [zobacz więcej…]
Cerkwie południowo-wschodniej Polski 